Zamieszczone w tabeli 5 dane wskazują, że stan kredytów udzielonych dla przedsiębiorstw wzrósł o 14,4% w okresie grudzień 2021 – wrzesień 2022, przy czym stan kredytów bieżących wzrósł o 34,8%. Może to obrazować pogorszoną sytuację płatniczą przedsiębiorstw i wzrost zapotrzebowania na kredyt do obsługi obrotów bieżących. W przypadku gospodarstw domowych w analogicznym okresie ogólny stan zadłużenia kredytowego obniżył się o 1,2%,  kredyty bieżące (konsumpcyjne) wzrosły o 4,6% a kredyty długoterminowe (hipoteczne) spadły o 1,1%. Może to obrazować stagnację na rynku kredytowym dla ludności. Biorąc pod uwagę inflację CPI, która w okresie wrzesień 2021 – wrzesień wynosiła 17,2%, oznacza to, że realna wartość zadłużenia kredytowego gospodarstw domowych spadła o 16% w ciągu roku.

Reasumpcja:

1. Przedstawione dane wskazują na regres gospodarczy w Polsce, wartość obiegu pieniężnego (agregat M2) wzrosła z 1963 mld zł w październiku 2021 do 2058 mld zł w październiku 2022, czyli nominalnie wzrosła o 4,8% ale przy inflacji wynoszącej w październiku rdr 17,9% realnie spadła o 13,1%. Oznacza to bardzo znaczący odpływ realnego pieniądza z obiegu. Nominalny wzrost M2 o 4,8% w okresie grudzień 2021 – wrzesień 2022 pokazuje, że obieg pieniężny rośnie może o 1-1,5% więcej niż tempo wzrostu realnego PKB, czyli optymalnie przy braku inflacji. W przypadku kiedy nominalny PKB rośnie o ponad 20%, przyrost gotówki i depozytów o 4,8% jest absolutnie niewystarczający.
2. Przy 17,9% inflacji wzrost wartości zadłużenia kredytowego ludności o 1,2% oznacza realny spadek o 16,7% , co obrazuje ucieczkę od kredytów. Sytuacja ta pokazuje osuszanie obiegu pieniężnego od strony malejących realnych kredytów dla ludności. Z drugiej strony wzrost kredytów dla przedsiębiorstw o 14,4% w okresie grudzień 2021 – wrzesień 2022 może być porównywalny z inflacją CPI w tym okresie ale prawdopodobnie jest znacznie niższy niż inflacja producentów PPI. Może to obrazować 6-7% realny spadek możliwości kredytowania przedsiębiorstw.
3. Stopy procentowe NBP raczej przyczyniły się do osuszania obiegu pieniężnego niż do utrzymywaniu go w ruchu. Ponadto, doprowadziły do regresu w zakresie zaciągania kredytu hipotecznego. Dane o nowych kredytach są alarmujące, natomiast realna wartość kredytu hipotecznego spadła w przeciągu 10 miesięcy o 19,0%.
4. Rok 2023 będzie bardzo trudnym rokiem, zarówno ze względu na wpływ inflacji oraz stóp procentowych i prawdopodobnie nastąpi zmasowany spadek aktywności gospodarczej w Polsce, obrazowany spadkiem realnego popytu krajowego. W tej sytuacji sytuacja MMŚP w Polsce może ulec pogorszeniu.
5. Nie da się jednak ukryć, iż w miarę upływu czasu zarówno rząd jak i NBP umiejętniej reagują na sytuację, nie podejmując nieuzasadnionych i wadliwych ruchów i ucząc się stosowania narzędzi administracyjnych do opanowania spekulacji cenowej. Działania rządu w tym zakresie (np. pułapy cenowe) należy ocenić pozytywnie. W ogóle większa jest rola rządu w ograniczaniu inflacji podażowej niż banku centralnego. Dominują jednak działania osłonowe dla odbiorców, a nie stymulacja podaży (produkcji). W dłuższym okresie czasu stymulacja podaży da lepszy efekt (poprzez np. wzrost produkcji) niż działania osłonowe.

Przeprowadzona wcześniej analiza wykazała nie tylko zagrożenia dla sytuacji ekonomicznej Polski ale w szczególności dla sektora mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Poniżej wyszczególniono główne mechanizmy  za pomocą których sytuacja MMŚP może ulec pogorszeniu.

1.Wzrost kosztów dla przedsiębiorstw

Podwyższone, sięgające 10% oprocentowanie kredytów obrotowych, jest istotnym czynnikiem kosztowym, który oznacza trzykrotny wzrost kosztów finansowych. Firmy, które muszą finansować cały obrót dzięki pożyczonym środkom, mogą notować znaczne spadki rentowności. Firmy, które skorzystały z kredytu inwestycyjnego są w gorszej sytuacji, ponieważ wysokie oprocentowanie trzeba płacić teraz a efekty inwestycji z reguły przychodzą z czasem. Pomimo tych uwag, we wszystkich branżach nisko kapitałochłonnych, siła oddziaływania tych mechanizmów nie musi być duża.

2. Zmniejszenie popytu konsumentów i biznesu

O wiele większym problemem wydaje się oddziaływanie przez stopy procentowe na zmniejszenie popytu konsumentów i biznesu. W szczególności chodzi o te gospodarstwa domowe, które są poważnie zadłużone hipotecznie w zakresie kredytów mieszkaniowych. Wzrost oprocentowania do września 2022 włącznie spowodował niemal dwukrotny (lub większy) wzrost spłat rat kredytów wraz z oprocentowaniem. Instrumenty, zastosowane przez władze publiczne w 2022 roku pozwoliły na obniżenie ciężarów zadłużonych gospodarstw domowych, jednak to rozwiązanie będzie działało słabiej w 2023 roku. Ponadto, oczekiwany znaczny wzrost czynszów, kosztów ogrzewania i kosztów transportu będzie ograniczał wydatki konsumpcyjne we wszystkich sferach, nawet w zakresie żywności, która była i będzie najbardziej chronioną grupą towarów konsumpcyjnych. Wydatki na czynsze, spłaty kredytów, koszty ogrzewania oraz na transport są kosztami przymusowymi w tym sensie, że muszą być ponoszone. Ich znaczący wzrost będzie wypierał wydatki na usługi i produkty ponadstandardowe.

3. Efekt negatywnej demonstracji konsumpcyjnej

Jeżeli pojawią się wzorce radykalnego oszczędzania oraz rynek zaoferuje znacznie tańsze sposoby zaspokajania potrzeb może to negatywnie wpłynąć na zakupy produktów standardowych i ponadstandardowych. Jeżeli obniży się standard zaspokajania określonych potrzeb konsumpcyjnych to może to wpłynąć na obniżenie standardu zaspokajania innych potrzeb konsumpcyjnych. Zjawiska tego rodzaju mogą się nasilać podczas silnej recesji czy kryzysu.

4. Zmniejszenie popytu publicznego: zamówień publicznych na szczeblach centralnym i samorządowych

Wysoka inflacja powoduje, że władze publiczne różnych szczebli muszą wydawać więcej środków na zaspokojenie potrzeb bieżących, co powoduje automatyczne zmniejszenie wydatków rozwojowych, nie tylko inwestycyjnych ale związanych z zaspokojeniem mniej pilnych potrzeb społecznych. Jest wysoce prawdopodobnym, że w nowej sytuacji inflacyjnej może spaść realna wartość zamówień publicznych, co będzie oznaczało spadek popytu realnego w tej sferze.

5. Zmniejszenie inwestycji prywatnych

Inflacja roku 2022 i 2023 powoduje szybki wzrost kosztów zaspokojenia potrzeb bieżących zarówno gospodarstw domowych jak i przedsiębiorstw. W efekcie mniej środków może być wydanych na inwestycje, albo w ogóle podmioty prywatne wstrzymają się z inwestycjami. Sytuacja tego rodzaju może silnie wpłynąć np. na kondycję budownictwa mieszkaniowego.

6. Mechanizm chomikowania

Mechanizm ten polega na tym, że w okresie recesji i kryzysu duża część sektora prywatnego może zareagować zwiększeniem stopy oszczędzania co obniży popyt konsumpcyjny i inwestycyjny bardziej, niż wynikałoby to z rozwoju sytuacji ekonomicznej. Mechanizm ten jest często wykorzystywany przez firmy polskiego sektora prywatnego jako stała strategia gromadzenia środków na przyszłe inwestycje. W okresie oczekiwanego spowolnienia ta strategia finansowa prawdopodobnie będzie przeżywała swój renesans i jej walory są niepodważalne: gromadzenie środków przez firmy zwiększa bezpieczeństwo ekonomiczne, wolne środki finansowe umożliwiają manewr strategiczny, umożliwiają wchodzenie na nowe rynki, budowanie kooperacji biznesowej itp. Niestety, ta strategia ogranicza bieżące wydatki na funkcjonowanie przedsiębiorstw do niezbędnego minimum i zmniejsza popyt.

3. Strategie obrony przez ciężkimi stopami

3.1. Strategia ortodoksyjnego rozwoju organicznego  

Strategia ortodoksyjnego rozwoju organicznego polega na powolnej akumulacji zysków nierozdzielonych przez przedsiębiorstwo i dokonywaniu inwestycji wówczas, gdy jest to rzeczywiście niezbędne, przy jednoczesnym unikaniu zadłużania się przedsiębiorstw na cele inwestycyjne. W praktyce można wyobrazić sobie funkcjonowanie takiej strategii przy ograniczonym wykorzystaniu kredytu obrotowego, który jednak uzupełnia środki własne przedsiębiorstwa, a nie je dominuje. Strategia ta wyraża brak zaufania do banków i instytucji finansowych i prowadzi do autonomizacji działania przedsiębiorstw. Strategia ta wyraża wysoką wartość przywiązywaną przez przedsiębiorstwo do gromadzenia gotówki, niechęć do niekoniecznych inwestycji oraz dużą wstrzemięźliwość rozwojową. Aby stopniowo gromadzić środki finansowe trzeba natomiast wdrażać mechanizmy oszczędności wydatków tylko do koniecznych oraz okazywać troskę o zapewnienie skutecznej działalności bieżącej przedsiębiorstwa. Wszystkie te elementy powodują, że firmy stosujące tą strategię z czasem dysponują dużymi rezerwami gotówki, nie są uzależnione od banków, poziom ryzyka ich działalności gospodarczej spada. Ważną obserwacją w tej grupie przedsiębiorstw jest również bardzo duża wstrzemięźliwość w dokonywaniu wydatków na cele prywatne przedsiębiorcy, który np. latami jeździ starym samochodem, skromnie żyje i nie wydaje znaczących środków na prywatne przyjemności. Strategia ta jest w Polsce historycznie uzasadniona niskim zaufaniem do władz publicznych i instytucji finansowych. Bardzo często strategia ta sprowadza się do chomikowania zasobów gotówki na czarną godzinę ale wiele z tych firm się stopniowo rozwija się, przez cały czas podkreślając swoją niezależną drogę rozwoju.

Ponieważ ta strategia posiada duże znaczenie w Polsce, można się spodziewać jej renesansu.   

3.2. Strategia reorientacji na zagranicę

Strategia reorientacji na zagranicę została z dużym sukcesem zastosowana podczas kryzysu finansowego lat 2007-2010. Ówczesna sytuacja polegała na radykalnym obniżeniu popytu na eksport do tradycyjnych kierunków eksportu dla Polski. Zdecydowana większość firm podjęła się wyzwania znalezienia nowych odbiorców poza typowymi kierunkami zbytu co w sumie okazało się posunięciem udanym. Strategia ta może być zalecana producentom, którzy dostarczają duże ilości produktów na rynek krajowy ale ich biznes traci ze względu na ograniczenie produktu krajowego. Taka reorientacja wymaga uruchomienia lub wzmocnienia aktywności w zakresie uczestnictwa w targach, wystawach, misjach handlowych i innych przedsięwzięciach nastawionych na nawiązanie więzi kooperacyjnych. Ponieważ w latach 2022-23 ciągle na świecie można znaleźć wiele rynków (krajów), w których popyt na wytwarzane przez Polskę dobra rośnie, warto skorzystać z tej strategii w określonych sytuacjach.

3.3. Strategia selektywnej działalności (rezygnacja z mniej dochodowych działań)

W warunkach dużych wahań popytu warto dokonywać oceny, które produkty lub usługi czy rodzaje działalności oferują większą rentowność, a które wręcz generują straty. W warunkach ograniczonych środków obrotowych, przy zbyt małych mocach własnych, często dobrym rozwiązaniem jest koncentracja na najbardziej dochodowych segmentach działalności przedsiębiorstwa. Oznacza to również konieczność eliminacji tych części działalności przedsiębiorstwa, która przynosi straty. Przedsiębiorcy często podejmują tego typu reorientację przesuwając zasoby materiałowe, finansowe i ludzkie do bardziej opłacalnych działań. Nie zawsze istnieje konieczność wyzbywania się aktywów oraz zwalniania pracowników.   

3.4. Strategia poszerzenia działalności na sfery pracochłonne i kłopotliwe, ale dochodowe

Czasami w okresie recesji może dojść do paradoksalnej sytuacji, w której większość przedsiębiorców dokonuje reorientacji w tym samym kierunku, koncentrując się na dziedzinach premium, rezygnując z tych branż, które niekoniecznie są mało rentowne, ale które są bardziej pracochłonne czy kłopotliwe. Tymczasem dobrym rozwiązaniem może być przejście w okresie recesji z działalności w której funkcjonuje duża konkurencja do działalności, która jest mniej lubiana przez przedsiębiorców, ale która zapewnia bardziej stabilne przychody. Typowym przykładem jest przebranżowienie się z czystej działalności budowlanej na działalność remontowo-budowlaną czy z działalności sprzedaży nowych samochodów na serwis samochodów używanych. Przebranżowienie nie musi być ani całkowite ani ostateczne, ponieważ zmiana sytuacji może zachęcić do rewitalizacji dawnej działalności. Reasumując, istnieje cały szereg różnych typów działalności gospodarczej, które nawet w czasie recesji i kryzysu  nie cieszą się wysoką popularnością, i w których można osiągać stabilne przychody.
Kosztem tego typu reorientacji jest z reguły wzrost pracochłonności oraz konieczność koordynacji i nadzoru w wymiarze większym niż zwyczajnie. Istnieje również duży zestaw spraw, wymagających podejmowania trudnych bieżących decyzji, które wymagają więcej wiedzy, czasu i obarczone są większym marginesem niepowodzenia.

3.5. Strategia tworzenia podstawy do racjonalnego wyboru konsumenta w wyniku odkryć rynkowych

Okresy recesji czy kryzysu są z reguły czasem odchodzenia konsumentów od typowych przyzwyczajeń i poszukiwania rozwiązań dających taki sam lub podobny efekt, ale widocznie tańszych. Typowym przykładem tego typu zjawiska była strategia zapisana w sloganie reklamowym: Jeżeli nie widać różnicy to po co przepłacać? Spektakularnym tego przykładem była reklama proszku dosia, która w 2001 roku szturmem zdobyła polski rynek i spowodowała znaczące przesunięcia popytu konsumpcyjnego w zakresie środków czystości. W grudniu tego roku stopa bezrobocia w Polsce sięgała 17,5%, przy inflacji  równej 5,5% stopa lombardowa NBP wynosiła 19,5%, a referencyjna 15,5%. Jak pokazują te dane polityka monetarna w tym czasie była skrajnie restrykcyjna co skutkowało ogromną stopą bezrobocia. Obecnie jednak przy trzykrotnie wyższej inflacji stopy procentowe są 2,5 – krotnie niższe niż wówczas. Niemniej jednak w 2001 roku niemal nie istniał rynek kredytu hipotecznego i liczba oddanych do użytku mieszkań była niemal 2-krotnie mniejsza niż w 2021 roku. Obecnie problem ciężkich stóp procentowych przejawia się głównie poprzez sytuację na rynku kredytów hipotecznych.

Poprzez analogię do przeszłości można oczekiwać, iż konsumenci będą poszukiwali rozwiązań ekonomicznych i MMŚP mogą włączyć się w procesy zaspokajania popytu w tym zakresie. Konsumenci są chętni aby odkrywać tajemnice rynku i z nich korzystać.

3.6. Strategia silnej restrukturyzacji dla przetrwania biznesu

Przetrwanie biznesu w okresie kryzysu i recesji może tez wymagać od biznesu przeprowadzenia silnych procesów restrukturyzacyjnych. Polegają one najczęściej na przeglądzie rentowności poszczególnych rodzajów prowadzonej działalności gospodarczej, pozbyciu się części niepracujących aktywów oraz zwolnieniu pracowników, którzy nie są potrzebni w mniejszej strukturze biznesu. Silna restrukturyzacja jest działaniem bardzo bolesnym, również kosztochłonnym ale przetrwanie biznesu ma sens również w układzie humanistycznym. Autor był świadkiem szeregu procesów restrukturyzacji przedsiębiorstw, w których dochodziło do znacznego ograniczenia zatrudnienia, czasami nawet o 40%, jednak z czasem, kiedy sytuacja biznesu się poprawiała z reguły rosło zatrudnienie. Obecnie istnieje wiele przypadków, kiedy po udanej restrukturyzacji, przedsiębiorstwo odzyskało siły i powróciło na ścieżkę rozwoju. 

Przedstawione powyżej propozycje są tylko wariantami do rozważenia przez przedsiębiorców a nie gotowymi rozwiązaniami. Każde przedsiębiorstwo musi same uzyskać odpowiedź na pytanie które rozwiązania wykorzystywać i dlaczego. Można też na podstawie inspiracji z tych propozycji stworzyć własne, oryginalne rozwiązanie.