dr hab. Marek Szczepaniec
Społeczna odpowiedzialność biznesu (CSR)
Koncepcja społecznej odpowiedzialności biznesu leży na pograniczu nauk ekonomicznych, nauk o zarządzaniu oraz etyki. Według Fredericka (1978, 1986, 1998) przedsiębiorstwa mają moralny obowiązek działać na rzecz społecznego dobrostanu. Może to być działanie spontaniczne (wynikające z własnego interesu) lub wymuszone przez regulacje prawne.
Bardzo popularny model CSR Carrolla (1991) opisuje poziomy społecznej odpowiedzialności biznesu w formie piramidy [zob. rys. 1]. Fundament CSR stanowi odpowiedzialność ekonomiczna (zgodnie z hasłem be profitable), obejmująca: maksymalizowanie zysków, zdobycie i utrzymanie silnej pozycji konkurencyjnej, efektywność i rozwój. Na wyższym poziomie CSR pojawia się odpowiedzialność prawna (obey the law), czyli działanie zgodnie z przepisami prawa, wypełnianie zobowiązań z niego wynikających, dostarczanie bezpiecznych produktów, zgodnych z wymaganiami przepisów. Trzeci poziom CSR stanowi odpowiedzialność etyczna (be ethical), rozumiana jako działanie zgodne z normami i oczekiwaniami społecznymi. Najwyższy 4. poziom tworzy odpowiedzialność filantropijna (be a good corporate cictizen), czyli działalność dobroczynna, wspieranie nauki, sztuki i edukacji, zaangażowanie na rzecz społeczności lokalnych oraz podnoszenia jakości życia. Model zakłada stopniowe przechodzenie przedsiębiorstwa na kolejne szczeble odpowiedzialności, ale w praktyce niestety zdarzają się przedsiębiorstwa, które są dochodowe i prowadzą działalność filantropijną, ale mają problemy z prawem i działalnością etyczną. W tym przypadku działalność filantropijna wykorzystywana jest instrumentalnie do poprawy wizerunku i pozyskania nowych klientów.
Baron (2001) uważa, że CSR można traktować jako niespisaną umowę między biznesem a społeczeństwem, która zapewnia obustronne korzyści.
Według van Marrewijk i Werre 2003, CSR to dobrowolne działania przedsiębiorstwa, charakteryzujące się włączaniem kwestii społecznych i ekologicznych do działalności biznesowej firmy i do jej interakcji z interesariuszami.
W ostatnich 20 latach pojawiło się kilkaset publikacji o tematyce społecznej odpowiedzialności biznesu, przegląd głównych koncepcji CSR w literaturze naukowej można znaleźć m.in. w opracowaniach: Witek-Crabb (2016), Olejniczak (2016) i Rak (2016).
Problemem społecznej odpowiedzialności biznesu w ostatnich latach zajmują się też różne instytucje, organizacje i komitety normalizacyjne. W 2011 r. Komisja Europejska wprowadziła nową definicję, zgodnie z którą: CSR to „odpowiedzialność przedsiębiorstw za ich wpływ na społeczeństwo”.
Zgodnie z polską normą PN-ISO 26000:2012 (będącą tłumaczeniem Normy Międzynarodowej ISO 26000:2010) społeczna odpowiedzialność to: „odpowiedzialność organizacji za wpływ jej decyzji i działań na społeczeństwo i środowisko, zapewniana poprzez przejrzyste i etyczne postępowanie, które:
– przyczynia się do zrównoważonego rozwoju, w tym dobrobytu i zdrowia społeczeństwa;
– uwzględnia oczekiwania interesariuszy;
– jest zgodne z obowiązującym prawem i spójne z międzynarodowymi normami postępowania; oraz
– jest zintegrowane z działaniami organizacji i praktykowane w jej relacjach.
Działania obejmują produkty, usługi i procesy” [PKN (2012), PN-ISO 26000:2012, Wytyczne dotyczące społecznej odpowiedzialności, Warszawa, s.16].
Według Sali (2015) wdrożenie normy ISO 26000 można traktować jako kolejny etap doskonalenia zarządzania przedsiębiorstwem (po wdrożeniu systemów zarządzania jakością oraz zarządzania środowiskowego).
Tekst normy PN-ISO liczy 124 strony, jest niezwykle szczegółowy, dlatego trudno spodziewać się, żeby przedsiębiorstwa wdrożyły wszelkie zalecenia, pojawiające się w tym dokumencie. Warto jednak przywołać szereg korzyści, wymienianych w ISO 26000, jakie może uzyskać przedsiębiorstwo, dzięki działaniom z zakresu społecznej odpowiedzialności:
„– przewaga konkurencyjna;
– reputacja organizacji;
– zdolność pozyskiwania i zatrzymywania pracujących lub członków, konsumentów, klientów lub użytkowników;
– utrzymanie morale, zaangażowania i wydajności pracowników;
– opinie inwestorów, właścicieli, darczyńców, sponsorów oraz świata finansów oraz
– relacje organizacji z przedsiębiorstwami, rządami, mediami, dostawcami, podobnymi organizacjami, klientami oraz społecznością, w obrębie której organizacja funkcjonuje”.
Większość światowych badań koncentruje się na pozytywnych stronach strategii CSR, ale niektórzy autorzy zwracają też uwagę na negatywne aspekty praktyk rynkowych. Wiele firm wykorzystuje CSR jako narzędzie wizerunkowe, próbując w ten sposób odwrócić uwagę od rzeczywistych szkód wyrządzanych środowisku czy społeczeństwu [Olejniczak K., (2016), Innowacyjne podejście do CSR – ujęcie Vissera, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 437].
Podstawowe grupy interesariuszy przedsiębiorstw
Współczesny CSR opiera się na teorii interesariuszy przedsiębiorstwa, która zakłada, że aby osiągnąć sukces w biznesie, należy liczyć się z różnymi podmiotami i grupami interesu wewnętrznymi i zewnętrznymi, w tym m.in. z klientami, dostawcami, pracownikami, mediami, władzami lokalnymi, agencjami rządowymi itp. [zob. Freeman (1984), Friedman i Miles (2002) oraz Freeman i inni (2010).
Społecznie odpowiedzialny biznes nie koncentruje się wyłącznie na wskaźnikach finansowych – przychodach, kwotach zysku, rentowności, dywidendzie, czy zagadnieniach wizerunkowych, ale uwzględnia też sytuację wszystkich interesariuszy danego przedsiębiorstwa [zob. rys. 2].
Cechą nowoczesnego CSR, nazywanego CSR 2.0, jest dialog z interesariuszami, czyli wymiana informacji i włączenie ich w procedury opracowania strategii oraz raportów CSR.
Społecznie odpowiedzialne przedsiębiorstwo stawia interesy klienta na pierwszym planie, bo od odpowiedniego zaspokojenia potrzeb nabywców, uzyskania ich zadowolenia i lojalności zależy byt organizacji. Zgodnie z ideą CSR klientom przedsiębiorstwo powinno dostarczać wysokiej jakości, bezpieczne, ekologiczne, innowacyjne produkty i usługi. Ważne jest też rzetelne informowanie nabywców, przyjmowanie reklamacji i reagowanie na uwagi w procesie posprzedażnym. Przedsiębiorstwo społecznie odpowiedzialne nie wykorzystuje przewagi informacyjnej, nie stosuje manipulacji przy ustalaniu cen czy działaniach promocyjnych [Zieliński M., (2016)].
Kolejną ważną grupą interesariuszy są pracownicy. Od nich zależy w dużej mierze ostateczny sukces przedsiębiorstwa lub porażka na rynku. Dlatego ich dobrobyt, zdrowie i bezpieczeństwo, możliwości podnoszenia kwalifikacji, rozwój oraz zadowolenie z pracy należą do zadań polityki społecznej odpowiedzialności. Społecznie odpowiedzialne przedsiębiorstwa dbają o stabilność zatrudnienia, o dobre warunki pracy, o odpowiednią relację praca vs. wypoczynek.
Przedsiębiorstwa (poza wyłącznie internetowymi) posiadają budynki i budowle, maszyny i urządzenia, instalacje, które mogą oddziaływać negatywnie na środowisko naturalne i m.in. przez odpady, hałas obniżać jakość życia społeczności lokalnych. Z drugiej strony przedsiębiorstwa tworzą miejsca pracy, inwestują w rozwój pracowników, płacą podatki, a przez działalność sponsoringową i charytatywną wspomagają jednostki samorządu terytorialnego (przy realizacji takich zadań, jak np.: edukacja, ochrona zdrowia, kultura, sport itp.).
Jeśli chodzi o relacje firm z rządem, to społecznie odpowiedzialne przedsiębiorstwa spełniają wszystkie wymogi regulacyjne i odprowadzają wszystkie podatki.
Przegląd badań odnośnie implementacji CSR-u w Polsce
Zgodnie z wynikami badań PARP, w 2011 r. pojęcie „społecznej odpowiedzialność biznesu” znało tylko 31% badanych przedstawicieli firm działających w Polsce [wyższe wskaźniki znajomości CSRu odnotowano w dużych firmach (70%) oraz podmiotach prowadzących działania na rynkach zagranicznych (59%)]. Respondenci pytani o to, co rozumieją pod pojęciem CSRu, wymieniali najczęściej: dobre relacje z pracownikami, kontrahentami, klientami (22% wskazań), dbanie o środowisko naturalne (21%) oraz uczciwość wobec klientów, pracowników, kontrahentów (19%).
Badane przedsiębiorstwa zasady społecznej odpowiedzialności biznesu stosowały najczęściej w ramach dwóch obszarów: relacji z konsumentami i relacji z pracownikami (odpowiednio 43% i 45% wskazań). Zgodnie z wynikami badań PARP, przedsiębiorstwa stosujące CSR uzyskiwały szereg korzyści, w tym m.in.: poprawę wizerunku firmy (74%), zwiększenie motywacji pracowników (58%) oraz generowanie dodatkowych przychodów (45%).
W 2012 r. w krajach UE przeprowadzono badania na temat tego, jak przedsiębiorstwa wpływają na społeczeństwo. Na pytanie, czy w porównaniu do sytuacji sprzed 10 lat przedsiębiorstwa ogólnie zwracają więcej czy mniej uwagi na swój wpływ na społeczeństwo, w Polsce 37% respondentów odpowiedziało, że więcej, ale aż 40%, że mniej (dla 27 państw UE wskaźniki te wyniosły odpowiednio 40% i 39%) [najwyższe wskaźniki „większej uwagi” odnotowano na Malcie, w Szwecji, w Holandii i w Danii – odpowiednio: 65%, 58%, 53% i 50%] [EC (2013), How companies influence our society: Citizens’ view. Flash Eurobarometer 363].
Na pytanie, czy badane osoby czują się odpowiednio poinformowane na temat tego, co robią przedsiębiorstwa, aby postępować odpowiedzialnie w stosunku do społeczeństwa, w Polsce aż 66% respondentów odpowiedziało, że czują się niepoinformowani, a tylko 30%, że poinformowani (dla 27 państw UE wskaźniki te wyniosły odpowiednio 62% i 36%) [najwyższe wskaźniki „poinformowania” odnotowano w: Danii, Holandii, Szwecji i Finlandii – odpowiednio: 67%, 53%, 51% i 51%].
Wśród działań, poprzez które przedsiębiorstwa pozytywnie wpływają na społeczeństwo, polscy respondenci najczęściej wymieniali: tworzenie nowych miejsc pracy (56% wskazań), przyczynianie się do wzrostu gospodarczego (30%), zapewnienie szkoleń pracownikom (30%), płacenie podatków (26%) oraz rozwój innowacyjnych produktów / usług (23%) [zob. tab. 2].
Wśród działań, poprzez które przedsiębiorstwa negatywnie wpływają na społeczeństwo, polscy respondenci najczęściej wymieniali: korupcję (53% wskazań), złe warunki pracy / nieprzestrzeganie standardów (47%), zmniejszanie liczby pracowników (40%), zanieczyszczanie środowiska (37%), oraz złą jakość produktów i usług (21%) [zob. tab. 3].
Z pilotażowych badań K. Szelągowskiej-Rudzkiej (2016) wynika, że w województwie pomorskim jeszcze w 2014 r. zdecydowana większość badanych organizacji nie wdrożyła systemowych (zgodnych z normą ISO 26000) działań z zakresu społecznej odpowiedzialności biznesu. Tylko 34% badanych pracowników znało pojęcie CSR, a 14% stwierdziło, że koncepcje społecznej odpowiedzialności biznesu zostały wdrożone w ich organizacji.
Analizy Stawickiej (2017) wykazują jednak, że polskie przedsiębiorstwa podejmują coraz więcej inicjatyw z zakresu CSR zgodnych z normą ISO 26000. Najwięcej dobrych praktyk zostało odnotowanych w zakresie społecznej odpowiedzialności za: społeczności lokalne, warunki pracy i środowisko naturalne.
Zgodnie z modelem CSR Carroll (1991) przedsiębiorstwa powinny wykazywać się odpowiedzialnością prawną i etyczną. W okresie transformacji ustrojowej wiele podmiotów gospodarczych w Polsce miało problemy z respektowaniem obowiązującego prawa. W rankingach Transparency International (TI) dotyczących korupcji (Corruption Perception Index) w roku 2005 Polska znalazła się na dalekim 70. miejscu na 159 badanych państw, by w kolejnych latach piąć się w górę rankingu. W 2020 r. awansowaliśmy na 45. miejsce na 179 badanych państw.
Coraz lepsze miejsca w rankingu TI nie oznaczają, że korupcja została wyeliminowana. W badaniu Komisji Europejskiej na temat nastawienia przedsiębiorstw do korupcji, okazało się, że w Polsce 31% respondentów uważa, że korupcja jest bardzo rozpowszechniona, a 55% że jest rozpowszechniona [dla całej UE wskaźniki te wyniosły odpowiednio 40% i 35%] [EC, Businesses’ attitudes towards corruption in the EU, 2013]. 82% respondentów zgodziło się z opinią, że „w naszym kraju kumoterstwo i korupcja szkodzą konkurencji w biznesie”. Niepokojące jest to, że ze stwierdzeniem, że „korupcja jest częścią kultury biznesu w naszym kraju” w Polsce zgodziło się aż 71% przedstawicieli biznesu [dla całej UE wskaźnik ten wyniósł 67%]. Wśród najbardziej rozpowszechnionych negatywnych praktyk respondenci wskazywali: uprzywilejowane traktowanie przyjaciół i członków rodziny w działalności biznesowej (40% wskazań), korzyści majątkowe za udzielenie zamówienia (25%), finansowanie partii politycznych w zamian za kontrakty publiczne (24%), oszustwa podatkowe lub niepłacenie podatku VAT (22%) oraz łapówki (22%) [EC, Businesses’ attitudes towards corruption in the EU, 2013].
Podsumowanie i wnioski
Przedsiębiorstwa społecznie odpowiedzialne – to takie podmioty, które realizując prywatne cele w postaci zysków właścicieli / udziałowców, dbają równocześnie o dobrostan wszystkich grup interesariuszy: klientów, inwestorów, pracowników, społeczności lokalnej, dostawców, instytucji publicznych etc. Koncepcja CSR oznacza wprowadzanie na rynek coraz lepszych, innowacyjnych produktów i usług, zaspokajających potrzeby klientów, dbałość o środowisko naturalne, tworzenie atrakcyjnych finansowo i bezpiecznych miejsc pracy, obustronnie korzystną współpracę z innymi podmiotami gospodarczymi, płacenie podatków (które są podstawą funkcjonowania państwa oraz jednostek samorządu terytorialnego), a także podejmowanie różnorodnych innych działań, które przyczyniają się do wzrostu bogactwa kraju oraz poprawy jakości życia mieszkańców.
W Polsce pojęcie społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR) do dzisiaj nie jest powszechnie znane. Uwarunkowania historyczne spowodowały, że samo słowo „społeczne” nie zawsze dobrze się kojarzyło. Szczególnie w początkach transformacji ustrojowej można było zaobserwować wiele zachowań nieetycznych, brak dbałości o interesariuszy przedsiębiorstw (w tym pracowników, klientów, dostawców, społeczność lokalną), brak dbałości o środowisko naturalne, działania niezgodne z obowiązującym prawem, unikanie opodatkowania, a nawet działania przestępcze.
Stopniowo sytuacja zaczęła się zmieniać dzięki dobrym przykładom wiodących polskich i zagranicznych przedsiębiorstw, popularyzacji wyników badań sugerujących szereg korzyści z wprowadzenia CSR do praktyki biznesowej, a także dzięki nowym regulacjom prawnym i wzmocnieniu instytucji państwowych.
Dokumenty dotyczące CSR, przygotowane przez Unię Europejską, OECD, ONZ, ILO, a także PKN (PN: ISO 26000 – czyli norma określająca, czym jest społeczna odpowiedzialność biznesu), sugerują, że CSR ma być działaniem spontanicznym. W rzeczywistości jednak znaczący postęp w dziedzinie CSR odbywa się w wyniku wymuszenia pewnych działań np. przez: normy w zakresie ochrony środowiska oraz BHP, płace minimalne, zwalczanie korupcji oraz przestępczości gospodarczej, uszczelnienie systemu podatkowego czy ustawowe wymuszenie podawania informacji o należnym podatku od dochodów osób prawnych (CIT).
Przedsiębiorstwa w Polsce, spontanicznie lub w wyniku dostosowań do warunków rynkowych oraz wprowadzanych wymogów prawnych, stają się coraz bardziej społecznie odpowiedzialne: realizują swoje cele prywatne, zwiększając przychody i zyski, ale jednocześnie podnoszą płace pracownikom, płacą coraz większe daniny na rzecz rządu oraz JST oraz coraz bardziej dbają o środowisko naturalne.
Bibliografia
Baron, D. P. (2001), Private politics, corporate social responsibility, and integrated strategy, Journal of Economics & Management Strategy, 10 (1), 7–45.
Carroll A.B., (1991), The pyramid of corporate social responsibility: Toward the moral management of organizational stakeholders, Business Horizons, vol. 34, no. 4, s. 39-48.
CASE (2017), Study and Reports on the VAT Gap in the EU-28 Member States: 2017 Final Report.
EC (2013), Businesses’ attitudes towards corruption in the EU.
EC (2013), How companies influence our society: Citizens’ view. Flash Eurobarometer 363.
Frederick W.C., (1978), From CSR1 to CSR2: the maturing of business and society thought, Working Paper, no. 279, Graduate School of Business, University of Pittsburgh.
Frederick W.C., (1986), Toward CSR3: Why ethical analysis is indispensable and avoidable in ethical affairs, California Management Review, vol. 28, no. 2, s. 12-25.
Frederick W.C., (1998), Moving to CSR4, Business & Society Review, vol. 37, no. 1, s. 40-59.
Freeman, R. E. (1984), Strategic Management: a stakeholder approach, Boston, Pitman.
Freeman R.E., Harrison J.S., Wicks A.C., Parmar B.L., De Colle S., (2010), Stakeholder Theory. The State of the Art, Cambridge University Press.
Friedman, A. L., Miles, S., (2002), Developing Stakeholder Theory, Journal of Management Studies, 39 (1): 1–21.
Friedman, M., (1970), The social responsibility of business is to increase its profits, The New York Times Magazine, September 13.
KE (2011), Odnowiona strategia UE na lata 2011-2014 dotycząca społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw, Bruksela 2011.
Olejniczak K., (2016), Innowacyjne podejście do CSR – ujęcie Vissera, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 437.
PARP (2011), Ocena stanu wdrażania standardów społecznej odpowiedzialności biznesu. Zestaw wskaźników społecznej odpowiedzialności w mikro, małych, średnich oraz dużych przedsiębiorstwach, PARP, Warszawa.
Pedersen E., (2010), Modelling CSR: How Managers Understand the Responsibilities of Business Towards Society, Journal of Business Ethics, 91,155–166.
PKN (2012), PN-ISO 26000:2012, Wytyczne dotyczące społecznej odpowiedzialności, Warszawa.
Rada Ministrów (2018), Informacja o wykonaniu budżetów jednostek samorządu terytorialnego, Warszawa.
Rak M. (2016), Fundacje korporacyjne – podmioty społeczeństwa obywatelskiego oraz realizacja strategii społecznej odpowiedzialności biznesu, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 458.
Sala P., (2015), Zakres odpowiedzialności przedsiębiorstwa na przykładzie normy ISO 26000, Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, Organizacja i Zarządzanie, z. 82.
Smith A. (1954), Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, T.1, PWN, Warszawa.
Stawicka E., (2017), Sustainable development and the business context of CSR benefits on the polish market, Acta Scientarum Polonorum. Oeconomia 16 (3) 2017, 73–81.
Szelągowska-Rudzka K., (2016), Actions Objected at Employees in CSR – Report from the Study, Management, Vol. 20, No. 2.
Transparency International (2005), Corruption Perception Index 2005.
Transparency International (2020), Corruption Perception Index 2021.
van Marrewijk M., Werre M., (2003), Multiple Levels of Corporate Sustainability, Journal of Business Ethics, vol. 44, issue 2, s. 107-119.
Witek-Crabb A., (2016), Ewolucyjne modele CSR – przegląd koncepcji rozwoju społecznej odpowiedzialności biznesu, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 444, 2016.
Zieliński M., (2016), Klienci i pracownicy jako beneficjenci działań CSR w sektorze bankowym w Polsce, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 451.
O autorze: