Wyczerpywanie się surowców i zasobów naturalnych po raz pierwszy na dużą skalę zaobserwował słynny raport Klubu Rzymskiego, który spełnił rolę alarmu dla społeczności międzynarodowej^[1]. I chociaż zdecydowania większość zawartych w raporcie przewidywań nie sprawdziła się (zwłaszcza wyczerpywanie się zasobów naturalnych w oparciu o statyczną teorię zasobów), to w poważny sposób wpłynęły one na sposoby gospodarowania i myślenia ludzi. To wówczas pojawił się trend oszczędności zużycia paliw i energii a także surowców i zasobów naturalnych. Wydaje się, że ten mechanizm posiada swoistą tendencję do powtarzania się, ale w nieco zmienionej formie. Po roku 2000 społeczność międzynarodowa ulega coraz silniejszym wpływom teorii ocieplania się klimatu pod wpływem wzrostu emisji gazów cieplarnianych. W społeczeństwach zaczynają się tworzyć wpływowe lobby związane z nową zieloną polityką i to one zaczynają nadawać ton debacie. Nie da się ukryć, iż w istotnej części historyczne opinie sceptyków były wspierane przez przedstawicieli najbardziej zanieczyszczających przemysłów, które emitowały zanieczyszczenia przyczyniające się do wzrostu zachorowalności i śmiertelności ludzi. Z kolei ekologów coraz silniej wspierają przemysły zielonej energii i gazu ziemnego. Wydaje się, że walkę tych dwóch lobby u progu lat dwudziestych XXI wieku zdecydowanie wygrywa „lobby ekologiczne” skonstruowane jako wzajemna symbioza wielu organizacji ekologicznych oraz dostawców zielonych technologii i gazu ziemnego. System ten załamał się w pierwszej połowie 2022 roku wraz z wybuchem wojny rosyjsko-ukraińskiej i społeczność europejska musi od nowa zdefiniować cele swojej polityki w zakresie energii i wykorzystania zasobów, ponieważ te określone jako Fit for 55 wydają się nierealistyczne.

Faktyczna sytuacja jest taka, że Komisja Europejska forsuje utrzymanie ambitnej, lecz nierealistycznej polityki energetycznej, a poszczególne państwa próbują za wszelką cenę uruchomić działania, które pozwolą zapewnić elementarne potrzeby dla ludności w zakresie ogrzewania bez gwarancji, że najbardziej energochłonne przedsiębiorstwa będą działały. Działania ratunkowe poszczególnych rządów stoją w sprzeczności z realizacją celów polityki klimatycznej Unii Europejskiej. Brak spójności pomiędzy polityką europejską a podejmowanymi działaniami ratunkowymi przez poszczególne państwa powinien motywować podmioty gospodarcze do podejmowania działań, które powinny zmierzać zarówno do zmniejszenia fizycznego zużycia energii i surowców oraz autonomizacji w zakresie zapewnienia sobie źródeł energii we własnym zakresie.

2. Realne opcje działania mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w 2022 roku i latach następnych

Jak wyjaśniają nauki zarządzania, największy problem w dokonywaniu zmian w przedsiębiorstwie wynika z istnienia przyzwyczajeń do utartych sposobów działania czy funkcjonowania. Nagły wzrost cen nośników energii czy surowców nie musi od razu powodować paniki czy ucieczki przed problemem poprzez zaniechanie działalności gospodarczej. Jak uczy doświadczenie pierwszym ruchem każdej firmy w takiej sytuacji jest przekalkulowanie cen i przeniesienie wzrostu kosztów na klientów. To z reguły działa dobrze w okresie masowego wzrostu cen, niemniej jednak z czasem może się zaznaczyć spadek popytu co może obniżyć sprzedaż. O ile przeniesienie kosztów na klienta jest właściwą opcją na sam początek to metody tej nie da się kontynuować w nieskończoność. Wówczas niezbędne są zmiany. Do najczęściej stosowanych zmian w działalności przedsiębiorstw w tym zakresie zaliczyć można:

ważniejszych możliwych zmian zaliczyć nożna:

• Przegląd wykorzystywanych maszyn, urządzeń i środków transportowych pod kątem ich efektywności energetycznej czy zużycia paliwa oraz ustalenie, czy dostępne na rynku zamienniki o takiej samej wydajności nie oferują istotnie zmniejszonego zużycia,
• Dokonanie wymiany energochłonnego sprzętu na oszczędny, jeżeli koszty zakupów są do zaakceptowania a koszty zwrócą się w okresie od 1 do 3 lat (lub w dłuższym okresie jeżeli uzyska się dodatkowe finansowanie),
• Przegląd wykorzystywanych procesów, technologii czy działań z punktu widzenia eliminacji działań niepotrzebnych lub tych, które nie mają istotnego wpływu na osiąganie przychodu,
• Obserwacja zużycia paliw i energii przez operatorów sprzętu w zależności od pory dnia, tygodnia, rodzaju podróży (procesu) i danych operatora, w celu eliminacji zakupów wtedy gdy są one najdroższe, zużycie na jednostkę produktu najwyższe, a operator zużywa najwięcej,
• Ustalenie norm zużycia paliw i surowców, monitorowanie przestrzegania norm, motywowanie do przestrzegania norm,
• Poszukiwanie tańszych zamienników nośników energii, w celu zastąpienia drogich rozwiązań tańszymi,
• Tworzenie wariantowych rozwiązań technologiczno-energetycznych pozwalających na łatwe przełączanie się pomiędzy nośnikami energii w miarę potrzeby,
• Ocenianie od czasu do czasu umów z dostawcami energii i surowców na ile są one korzystne oraz czy dostępne na rynku oferty nie dają większych korzyści,
• Powiązanie faktur zakupu paliwa ze stanami liczników samochodów oraz ocena przepałów według osób, które je dokonują,
• Przypominanie o konieczności oszczędzania energii i surowców poprzez zamieszczenie w widocznych miejscach tablic, komunikatów, przypomnień, a zwłaszcza tam gdzie znajdują się wyłączniki oraz punkty krytyczne kontroli zużycia, które są obsługiwane przez laików,
• Zastosowanie automatów wyłączeniowych wtedy, kiedy urządzenie jest niewykorzystane,
• Wprowadzenie premii dla pracowników za oszczędności energii i surowców,
• Podział korzyści z pracownikami w przypadku wniosków racjonalizatorskich, które prowadzą do oszczędności energii i zasobów,
• Uruchamianie współzawodnictwa w zakresie oszczędnego wykorzystania maszyn, urządzeń, technologii, energii i surowców,
• Zmiana dostawców na tańszych,
• Wspieranie oddolnych inicjatyw w zakresie poszanowania środowiska i oszczędzania energii i zasobów.

Przedstawiony powyżej katalog kilkunastu działań wspierających oszczędzanie energii  i zasobów nie jest zamknięty i w ramach analizy każdego przedsiębiorcy może być poszerzony. Zdecydowana większość z przedstawionych powyżej rozwiązań wiąże się z kosztami i to czasami znacznymi    

3. Wykorzystanie interwencji behawioralnych do wspomagania oszczędzania energii i surowców

Ekonomiczne interwencje behawioralne polegają na zastosowaniu narzędzi wpływających na zachowania użytkowników energii i zasobów tak aby byli oni skłonni zastosować się do oszczędzania surowców i energii. Z reguły interwencje to to miękkie bodźce o charakterze niefinansowym lub o bardzo małej wartości finansowej (nie przekraczającej np. 1-3% wartości przedsięwzięcia objętego interwencją). Interwencje behawioralne dzielą się na lekkie bodźce typu miękkie impulsy oraz zasadnicze interwencje behawioralne, które dotykają przyczyn problemów i które znacząco (trwale) wpływają na zmianę zachowań. Warto podkreślić, iż ekonomiczne interwencje behawioralne posiadają charakter dobrowolny i nie są związane z żadnym przymusem. Stosowanie regulacji prawnych nie wyłącza stosowania interwencji behawioralnych, zwłaszcza wtedy, gdy nie istnieją skuteczne metody egzekucji prawa.   

Wykorzystanie energii i surowców od długiego czasu było przedmiotem zainteresowania behawiorystów ekonomicznych. Międzynarodowa Agencja ds. Energii i użytkownicy Programu Współpracy Technologicznej (TCP) opublikowali w roku 2020 raport^[2] zawierający czterdzieści studiów przypadków dotyczących wykorzystania interwencji behawioralnych do ograniczania  konsumpcji energii w budynkach mieszkalnych, transporcie publicznym oraz w przedsiębiorstwach i innych organizacjach. Badania umożliwiły sformułowanie kilku kluczowych obserwacji. Po pierwsze w raporcie zdiagnozowano siedem głównych mechanizmów, za pomocą których dokonywano interwencji behawioralnych:

1) uproszczenie i formułowanie informacji;

2) zmiany w układzie głównych cech produktu i w środowisku fizycznym;

3) zmiany domyślnych ustawień produktów (na oszczędniejsze) i specyfikacji produktów (w kierunku oszczędności);

4) wykorzystanie norm społecznych i porównań (w celu wywarcia nacisku); 

5) wykorzystanie mechanizmów sprzężeń zwrotnych (np. dostarczanie ważnych informacji wywołuje zmiany zachowań w kierunku oszczędności);

6) systemy nagród za dobre zachowania użytkowników energii, środków transportu itp.;

7) systemy narzędzi do wyznaczania celów i pobudzania zaangażowania użytkowników.^[3]

            Badania wykazały również, że pomimo dużej liczby możliwości interwencji wykorzystuje się tylko te najłatwiejsze, które można zaliczyć do łagodnych impulsów behawioralnych. Większość obserwowanych interwencji zachęcała do zmiany nawyków, takich jak podejmowanie wysiłków na rzecz oszczędzania energii w domu lub przejście na zrównoważoną mobilność, przy niewielu inicjatywach ukierunkowanych na inwestycje w efektywność energetyczną. Dość często stosowano zmiany systemów oznakowania zarówno urządzeń, jak i pojazdów, ale niewiele z nich obejmowało modernizację domów lub domowe instalacje fotowoltaiczne.^[4]

            OECD analizowała możliwości związane z wykorzystaniem impulsów behawioralnych do oszczędzania energii i zwiększania efektywności energetycznej. W raporcie opublikowanym w 2017^[5] roku przeanalizowano możliwości wykorzystania różnych oddziaływań behawioralnych oraz omówiono kilka praktycznych przykładów takich interwencji. Jedną z analizowanych interwencji był projekt regulatora energetycznego  British Office of Gas and Electricity Markets Zjednoczonego Królestwa (OFGEM) zatytułowany Projekt Badania Popytu na Energię, którego celem była weryfikacja skuteczności oddziaływań behawioralnych w zakresie przedstawiania informacji o zużyciu energii. Projekt został przeprowadzony w latach 2007 i 2011. Oddziaływania obejmowały między innymi: doradztwo w zakresie efektywności energetycznej; historyczne informacje o zużyciu energii (takie jak porównanie zużycia energii z wcześniejszymi okresami); benchmarking zużycia klienta w stosunku do zużycia porównywalnego gospodarstwa domowego; budowa zaangażowania klientów za pomocą celów (zobowiązanie do ograniczenia zużycia); zastosowanie różnych urządzeń pokazujących zużycie energii w czasie rzeczywistym.^[6] Badanie, przeprowadzone wśród 61 tysięcy gospodarstw domowych wykazało, że interwencje nie wywołały istotnego spadku zużycia energii (w ramach komponentów urządzeń do mierzenia zużycia, uzyskano oszczędność zużycia w granicach 1%). Chociaż zużycie energii nie spadło to niewątpliwie jednak konsumenci byli lepiej poinformowani o swoich zachowaniach energetycznych.^[7] 

            Badanie zlecone przez Norweski Urząd Zasobów Wodnych i Energii a wykonane przez firmę Vaasa ETT, którego celem było zbadanie efektywności różnych programów oceny zużycia energii elektrycznej w Europie. W badaniu ukończonym w 2014 roku przebadano ponad 30 tys. konsumentów energii. Badania wykazały, że najskuteczniej na ograniczanie zużycia energii działały elektroniczne wyświetlacze o zużyciu bieżącym, które non stop informowały użytkowników o zużyciu energii. Ci użytkownicy, którzy wyrobili w sobie nawyk sprawdzania wyświetlacza, reagowali, kiedy urządzenia niepotrzebnie pobierały energię. Badania norweskie pokazały potencjał inteligentnych urządzeń (smart appliances) w zakresie wyrabiania nawyków oszczędzania energii.^[8]

            Zastosowanie sprytnych urządzeń oszczędzających energię nie zawsze jednak przynosi oszczędności finansowe użytkownikom. Przyczyną może być szybsze tempo wzrostu cen energii niż przyrost oszczędności oraz wymyślanie przez dostawców energii i regulatorów energetycznych coraz sprytniejszych metod szacowania cen nośników energii i różnych obciążeń, które w coraz większym stopniu obejmują dodatkowe opłaty, niezrozumiałe dla przeciętnego użytkownika. Niektóre z tego typu urządzeń, np. systemy start-stop zastosowane w samochodach osobowych, powodują uszkodzenia silników spalinowych, stąd naturalne w tej sytuacji poszukiwania samochodów bez tego typu urządzeń lub wyłączanie tej funkcjonalności od początku eksploatacji samochodu. Z reguły, w praktyce polskiej, wymiany urządzeń pomiarowych wykazywały niemal zawsze wzrost zużycia nośnika energii i to bez zmiany urządzeń wykorzystujących ten nośnik.

            Ważnych obserwacji w zakresie skuteczności oddziaływań behawioralnych dokonali Hunt Allcott i Todd Rogers. Przeanalizowali oni efekty interwencji behawioralnych osiągnięte w ramach programu Opower, w ramach którego przesyłano do 6,2 mln gospodarstw domowych raporty na temat zużycia energii.^[9] Raporty przesyłano do 82 lokalizacji w całych Stanach Zjednoczonych. Raporty opierały się na założeniu, że porównania społeczne sprzyjają ograniczeniu zużycia energii w gospodarstwach domowych. W ramach raportów otrzymywanych w ramach programu użytkownicy dostawali spersonalizowaną informację o własnym zużyciu, zużyciu obliczonym na podstawie średniej ze stu podobnych użytkowników, oraz 20 najbardziej efektywnych podobnych gospodarstw domowych. Ponadto każdy użytkownik otrzymywał co miesiąc trzy propozycje w zakresie możliwości ograniczenia zużycia energii. Raport wysyłano przez okres od 2 do 6 lat a następnie zaprzestano ich wysyłania. Badając materiały empiryczne autorzy stwierdzili, że raporty wywoływały odstępstwa od regularnych cykli zużycia, ale te odstępstwa malały w miarę upływu czasu. Po drugie, autorzy zadali pytanie o trwałość efektów ograniczenia zużycia energii po zatrzymaniu interwencji. Udowodnili, że jeżeli raporty zostaną wycofane to po dwóch latach efekty będą jeszcze stosunkowo trwałe, ale będą zanikały w tempie 10-20% w każdym następnym roku. Badanie wykazało także, że konsumenci stopniowo przyzwyczajają się do interwencji, co oznacza osłabienie siły jej oddziaływania.^[10]

            Kluczową obserwacją jest, że powtarzanie tych samych bodźców z czasem powoduje osłabienie siły ich odczuwania. Przeciwdziałać temu może  zmienność bodźców w czasie. W przypadku efektów zwrotnych efekty nie muszą być trwałe, ale wywołanie zainteresowania poprzez przesyłanie różnych propozycji w zakresie oszczędzania energii, może powodować podtrzymanie zainteresowania tematem.     

            Ważnym czynnikiem sukcesu oddziaływań behawioralnych w polityce środowiskowej jest włączenie potencjalnych uczestników do procesu projektowania i wdrażania zmian.  Poszerzenie partycypacji jest dość dobrą metodą praktycznego wdrażania tej koncepcji. Bardzo interesujący przykład włączania nowych środowisk do projektowania zielonych oddziaływań behawioralnych podaje książka przygotowana przez zespół kierowany przez Behavioural Insights Team dla Programu Środowiskowego Narodów Zjednoczonych oraz GRID – Arendal.^[11] Koncepcja książki polega na pokazaniu 40 wziętych z życia przykładów zielonych impulsów behawioralnych, które studenci mogą wdrożyć na kampusie uniwersyteckim, a które były zastosowane przez różne uniwersytety na świecie. Książka, napisana prostym językiem i w formie atrakcyjnej dla młodzieży zawiera praktyczne wskazówki do wykorzystania przez młodzież. Niestety tego typu przykładów upowszechniania zielonych impulsów behawioralnych jest jeszcze zbyt mało, aby mogły one znacząco zmienić środowisko uniwersyteckie w kierunku większej przyjazności dla środowiska.

4. Wnioski dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce na 2022 rok

1. Wobec bardzo znacznej zmiany sytuacji cenowej w zakresie surowców i energii, działania w zakresie oszczędzania stają się wymogiem chwili i firmy, które w sposób automatyczny przerzucają koszty na klientów mogą wkrótce napotkać silne bariery popytu.
2. Podstawowym wymogiem skutecznego przeprowadzenia zmiany jest stworzenie inwentaryzacji możliwości działań naprawczych i sporządzenie odpowiedniego planu działania w tym zakresie.
3. Zdecydowana większość działań naprawczych (usprawniających) prowadzących do oszczędności energii wymaga poniesienia kosztów, jednak istnieje pokaźna liczba możliwości, które są oparte na miękkich oddziaływaniach, które mogą wpływać na zużycie surowców i energii poprzez lepszą komunikację z użytkownikami, jasne formułowanie oczekiwań firmy wobec pracowników a także poprzez miękkie oddziaływania behawioralne.
4. Dobrze zarządzane małe i średnie przedsiębiorstwa, o zaawansowanych systemach zarządzania, które mają wdrożone normy ISO 9001 i ISO 14001, są w stanie znacznie lepiej monitorować wykorzystanie maszyn, surowców, energii i ludzi niż firmy działające intuicyjnie. Należy jednak przyznać, iż w małych przedsiębiorstwach wprowadzenie takich mechanizmów może być trudne.
5. Narzędzia behawioralne mogą być skutecznym wsparciem w polityce oszczędności energetycznych i surowcowych w firmie. Zainteresowanych można odesłać do książki Ekonomiczna Inżynieria Behawioralna, która dość szczegółowo przedstawia możliwości projektowania różnych interwencji behawioralnych.

[1]  Meadows D.H., Meadows D.I., Randers J., Behrens III W.: The Limits, to Growth, A Potomac Associates Book,  s. 1-205. 1972

[2] Users TCP and IEA (2020), Behavioural insights for demand-side energy policy and programmes: An environment scan, User-Centred Energy Systems Technology Collaboration Programme, s. 1-100.

[3] Users TCP and IEA (2020), Behavioural insights for demand-side energy policy…, wyd. cyt. s. 4.

[4] Tamże s. 4-5.

[5] OECD (2017), “Using behavioural insights to increase energy conservation and energy efficiency”, in

Tackling Environmental Problems with the Help of Behavioural Insights, OECD Publishing, Paris, s. 46-89.

[6] OECD (2017), “Using behavioural insights to increase energy conservation…, wyd. cyt. s. 47.

[7] Z punktu widzenia klientów przeprowadzone działania projektowe podwyższały jakość usługi w zakresie dostawy energii. Przy tej samej cenie wyższa jakość produktu mogła sprzyjać wzrostowi popytu co mogło skompensować ewentualne oszczędności. Ten projekt okazał się więc korzystny dla dostawców energii (przypis autora).

[8] Tamże s. 48. Raport OECD omawia większą liczbę różnych oddziaływań behawioralnych wykorzystywanych w celach ograniczenia zużycia energii z różnymi rezultatami.

[9] Allcott H., Rogers T., The Short-Run and Long-Run Effects of Behavioral Interventions: Experimental Evidence from Energy Conservation,  American Economic Review 2014,  104(10): 3003–3037.

[10] Tamże s. 3033-3034.

[11] United Nations Environment Programme, GRID-Arendal and Behavioural Insights Team (2020). The Little Book of Green Nudges: 40 Nudges to Spark Sustainable Behaviour on Campus. Nairobi and Arendal: UNEP and GRID-Arendal, s. 1-48.