StartPL

Menu

dr hab. Przemysław Kulawczuk

Strategia zarządzania własnością intelektualną w małej firmie

Małe przedsiębiorstwa z reguły nie przywiązują zbyt wielkiej wagi do ochrony własności intelektualnej, chyba, że właściciel czy niektórzy pracownicy posiadają doświadczenie w tym zakresie. Dotyczy to zwłaszcza tych małych firm, które realizowały projekty badawczo-rozwojowe lub też opracowywały rozwiązania (np. w zakresie oprogramowania), które były łatwe do skopiowania przez inne jednostki. Przedsiębiorstwa, które są narażone na ryzyka naruszenia własności intelektualnej to z reguły takie, które prowadzą prace rozwojowe lub konstrukcyjne. Wynikiem prac rozwojowych są prototypy lub opisy produktów (lub technologii), które mogą zawierać elementy techniczne całkowicie oryginalne, mające znaczenie wynalazku. Prace konstrukcyjne mogą prowadzić do takiego samego skutku ale nie występuje tutaj oryginalność techniczna (nowa technologia czy całkowicie nowy produkt), natomiast są zastosowaniem znanych technik i technologii do wytworzenia produktu, który stanowi odmianę  istniejących na rynku produktów, ale nie chronionych patentami. Niemniej jednak również i w tym przypadku istnieje własność intelektualna, chociaż nie jest ona chroniona lub jest chroniona prawem autorskim.

Źródło: www.pexels.com

Oprócz typowej własności intelektualnej (wynalazków chronionych patentami, wzorów przemysłowych i znaków towarowych, które są chronione rejestracją – zaliczanych do własności przemysłowej) czy własności chronionej prawem autorskim (np. oprogramowanie, dzieła literackie, filmy itp.), istnieje również szeroka sfera nie objętej ochroną prawną działalności przedsiębiorstw, która oparta jest na pracy intelektualnej pracowników przedsiębiorstw.

Do tej niechronionej wiedzy (umiejętności) należy zaliczyć know how (czyli wiedzę i umiejętności) związane z organizacją procesów produkcyjnych czy biznesowych, koncepcje modeli biznesowych (czyli sposobu w jaki przedsiębiorstwo zarabia pieniądze), receptur produktów spożywczych, składu dowolnych mieszanek substancji nie podlegających ochronie oraz wiedzę naukową o znaczeniu praktycznym, jeżeli tylko została podana do publicznej wiadomości w dowolnym czasopiśmie lub medium, bez objęcia jej ochroną.    

Małe przedsiębiorstwa tworzące wynalazki, wzory przemysłowe, wzory użytkowe czy znaki towarowe powinny w tej sprawie najlepiej skontaktować się z wyspecjalizowanym radcą patentowym (prawnikiem w zakresie własności intelektualnej) i przy jego pomocy odpowiednio zorganizować proces ochrony własności przemysłowej lub praw autorskich.  Jest kwestią oczywistą, że wiele małych i średnich przedsiębiorstw, nawet jeżeli nie tworzy własności intelektualnej chronionej prawem publicznym, może przy wykorzystaniu systemu zarządzania i prawa cywilnego chronić wytwory pracy intelektualnej swoich pracowników. Temu zagadnieniu został poświęcony ten artykuł. 

  1. Rodzaje ryzyka naruszenia własności intelektualnej w małych przedsiębiorstwach

Poniższe zastawienie form ryzyka naruszenia własności intelektualnej oraz dalsza analiza zostały w dużym zakresie oparte na pracy: Modele biznesowe budowy i rozwoju firm spin off na podbudowie szkoły wyższej, która została przygotowana przez zespół autorów Instytutu Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym. Opracowania te poddano aktualizacji i korekcie.

Do typowych działań prowadzących do naruszenia własności intelektualnej w małych przedsiębiorstwach można zaliczyć przykładowo następujące grupy działań:

  • działania związane z nielegalnym kopiowaniem i naśladownictwem,
  • kradzież lub przywłaszczenie własności intelektualnej,
  • ubiegnięcie w ochronie prawnej własności intelektualnej,
  • przekazanie konkurentowi danych o klientach i dostawcach przez pracownika,
  • ujawnienie receptur, składów produktów i innych wiadomości mających wartość handlową przez pracownika,
  • udostępnienie osobom niepowołanym dostępu do tajemnic handlowych firmy w przedsiębiorstwie,
  • szpiegostwo przemysłowe,
  • działalność hackerska,
  • nielegalne pozyskanie danych na temat klientów przy wykorzystaniu systemów informatycznych z zewnątrz,
  • funkcjonowanie wadliwego systemu przepływu informacji, który prowadzi do udostępniania informacji osobom niepowołanym w przedsiębiorstwie,
  • rozsyłanie wrażliwych informacji elektronicznych z adresów nie zabezpieczonych szyfrowaniem,
  • udział w imprezach towarzyskich wspólnie z pracownikami konkurencji przez osoby, które są powiernikami tajemnic firmy, bez zachowania osobistej ostrożności i trzeźwości,
  • wykorzystywanie programów komputerowych nielegalnie pozyskanych,
  • przechowywanie urządzeń komputerowych z danymi wrażliwymi nie zabezpieczonych hasłami,
  • nieuzasadnione wynoszenie z przedsiębiorstwa ważnych dokumentów i pozostawianie ich w miejscach narażonych na kradzieże (np. w samochodzie osobowym podczas robienia zakupów), nawet jeżeli celem była praca z tymi dokumentami w domu,
  • inne działania, leżące zarówno po stronie przedsiębiorstwa jak i osób trzecich z zewnątrz, które prowadzą do utraty korzyści z posiadania własności intelektualnej.

                 Istnienie tych zagrożeń powoduje, że małe przedsiębiorstwo, które tworzy własność intelektualną, niezależnie od tego, czy może ona być chroniona prawem publicznym czy nie, powinno chronić tą własność, ponieważ to na zapewnia przedsiębiorstwu osiąganie korzyści ekonomicznych.

Ochrona własności intelektualnej przez system zarządzania (system kontroli) oraz postanowienia umowne z kontrahentami

„Ochrona własności intelektualnej nie jest jedynie domeną przepisów prawa własności intelektualnej np. autorskiego czy patentowego. Własność intelektualną można również chronić poprzez postanowienia umowne zawierane z użytkownikami czy kontrahentami udostępnianej technologii oraz poprzez odpowiednie zaprojektowanie systemów zarządzania przedsiębiorstwami. Własność intelektualna może być chroniona poprzez zastrzeżenia prawne praw do własności oraz egzekucję tych praw. Tego typu ochrona wymaga najpierw ujawnienia rozwiązań a następnie ich zastrzeżenia. Oznacza to, że ujawniając posiadane przez siebie rozwiązania udostępnia się również konkurencji ważne informacje na temat chronionych rozwiązań. Nie zawsze tego typu działanie jest celowe, ponieważ może stanowić inspirację dla opracowania innych konkurencyjnych technologii czy produktów. Czasami więc lepiej jest trzymać wypracowane rozwiązania w tajemnicy przed konkurencją, narażając się na ryzyko, ale nie prowokując jednocześnie rynku. (…) Pozaprawna ochrona własności intelektualnej wymaga z jednej strony odpowiednio funkcjonującego systemu kontroli i monitoringu własności intelektualnej w przedsiębiorstwie, a z drugiej strony polityki zawierania takich umów z kontrahentami, aby odpowiednio chroniły interesy właściciela własności intelektualnej.”

Ochrona własności intelektualnej poprzez rozwiązania systemu zarządzania obejmuje w  największym stopniu stosowanie systemów kontroli i monitoringu. Wyniki badań Instytutu nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym w zakresie przeciwdziałania ryzykom korupcji, defraudacji i oszustwa wskazują, że:

  • Stosowanie pogłębionych systemów kontroli sprzyja częstszemu prowadzeniu monitoringu działań narażających na ryzyko defraudacji, korupcji i oszustwa, co sprzyja również częstszej wycenie tej części ryzyka. Pogłębione systemy kontroli sprzyjają lepszemu monitoringowi ryzyka naruszenia własności intelektualnej,
  • W ramach pogłębionych systemów kontroli określa się punkty krytyczne w procedurach operacyjnych przedsiębiorstw, w których narażenie na działania związane z ryzykiem naruszenia własności intelektualnej jest największe,
  • Poza określaniem punktów krytycznych w procedurach w przedsiębiorstwach ustala się również listę stanowisk, na których podejmuje się decyzje wrażliwe w zakresie utrzymania tajemnicy handlowej i powierza się te stanowiska tylko osobom godnym zaufania,
  • Kryteria podejmowania decyzji na stanowiskach wrażliwych często zostają opisane, tak aby zminimalizować ryzyko błędu, a przed podjęciem trudnej decyzji, jej kształt jest konsultowany w gronie kierowniczym przedsiębiorstwa,.
  • Kierownicy w przedsiębiorstwach również powinni podlegać kontroli, tak jak pracownicy. W grupie przedsiębiorstw, w których funkcjonują pogłębione systemy kontroli częstotliwość kontrolowania kierowników była dwukrotnie wyższa, niż w pozostałych firmach,
  • Przedsiębiorstwa, w których funkcjonują pogłębione systemy kontroli w znacznie większym stopniu kontrolują swoich pracowników z punktu widzenia kryterium dawania i otrzymywani upominków. Tutaj różnice są niemal trzykrotne w obu grupach.
  • Przedsiębiorstwa, w których funkcjonują pogłębione systemy kontroli częściej żądały rekomendacji od pracowników, zleceniobiorców czy dostawców i częściej je sprawdzały niż pozostałe przedsiębiorstwa.
  • Przedsiębiorstwa, w których funkcjonują pogłębione systemy kontroli co najmniej dwukrotnie częściej stosują bezpośrednie mechanizmy przeciwdziałające korupcji niż pozostałe przedsiębiorstwa. Istnieje zależność pomiędzy stosowaniem systemów kontroli a stosowaniem bezpośrednich mechanizmów antykorupcyjnych.

Wyniki omawianych badań wskazują, że zastosowanie podstawowych narzędzi systemu kontroli w ramach systemu zarzadzania przedsiębiorstwem może zmniejszyć poziom ryzyka w zakresie naruszenia własności intelektualnej w przedsiębiorstwie. W związku tym każda mała firma powinna stosować poniższy imperatyw. Posiada on formę wezwania skierowanego do przedsiębiorcy w celu ochrony swoich interesów.

Dobre rozwiązania systemu zarządzania warto uzupełnić solidnym przeszkoleniem etycznym pracowników w zakresu postępowania w sytuacjach wrażliwych. 

  1. Zaprojektowanie systemu kontroli z punktu widzenia ograniczenia ryzyka naruszenia własności intelektualnej firmy

Projektując system kontroli własności intelektualnej w przedsiębiorstwie, trzeba określić obszary wrażliwe, wymagające szczególnej troski oraz obszary mniej ważne. Dla obszarów najważniejszych należy stworzyć tak zwane punkty szczególnej kontroli i określić zakres kontroli dla tych punktów. System kontrolny powinien być powiązany z bieżącym monitoringiem działalności przedsiębiorstwa, który powinien dawać jasne wskazówki w zakresie obszarów kontroli, zakresu kontroli oraz częstotliwości kontroli.

Systemy kontrolne powinny mieć zapewnione odpowiednie budżety ale ich funkcjonowanie powinno być niewidoczne i niedokuczliwe w obszarach, które dobrze dają sobie radę i szczegółowe oraz przyczynowo-skutkowe w obszarach zagrożeń czy niedomagania strategii. Pomiędzy systemem kontroli a systemem bezpośredniego kierowania ludźmi powinny istnieć bardzo silne więzi. Warto, aby system kontroli był w stanie przynajmniej wstępnie formułować propozycje usprawnień. Ważnym elementem systemu kontroli powinna być samokontrola. Samokontrola pozwala na szybsze zdiagnozowanie odchyleń i podjęcie działań korygujących przez samych wykonawców strategii. 

Wymagania przy projektowaniu systemu kontroli z punktu widzenia ochrony własności intelektualnej firmy

 

Projektowanie systemu kontroli w firmie chroniącego przed naruszeniem własności intelektualnej  wymaga zrealizowania szeregu wymagań. Zaliczyć do nich można:

  1. Ustalenie celów systemu kontroli z uwzględnieniem ochrony własności intelektualnej
  2. Zdiagnozowanie obszarów wrażliwych na naruszenia własności intelektualnej
  3. Ustanowienie w obszarach wrażliwych punktów szczególnej kontroli
  4. Ustalenie stanowisk wrażliwych na naruszenia własności intelektualnej, ryzyka oszustwa, korupcji i defraudacji
  5. Ustalenie opisów obowiązków wybranych stanowisk pracy zawierających zadania z zakresu kontroli i monitoringu
  6. Ustalenie częstotliwości i sposobów kontroli
  7. Ustalenie sposobów raportowania wyników kontroli
  8. Zbudowanie katalogu działań naprawczych mających na celu szybkie korygowanie uchybień
  9. Zaprojektowanie wdrażania działań naprawczych dla stwierdzonych uchybień
  10. Monitoring rezultatów działań naprawczych
  11. Włączenie dobrych praktyk w likwidacji uchybień do systemu kontroli

Przedstawiony powyżej katalog wymagań systemu kontroli chroniącego własność firmy posiada charakter podstawowy i każde przedsiębiorstwo może stworzyć w tym zakresie własną listę.

 

  1. Kontrola dokumentów oraz zaprojektowanie bezpiecznego obiegu dokumentów z punktu widzenia ochrony własności intelektualnej firmy

Kontrola dokumentów posiada istotne znaczenie dla ochrony własności intelektualnej  przedsiębiorstwa. Kontrola dokumentów obejmuje z jednej strony system kwalifikowania ważności dokumentów z punktu widzenia możliwości ich udostępniania różnym kategoriom osób, a z drugiej strony system monitorowania obiegu dokumentów z punktu widzenia bezpieczeństwa. Ważnym elementem jest również system obrotu dokumentów zużytych czy niepotrzebnych, w szczególności obejmuje on system ich niszczenia. System kontroli dokumentów pozwala ustalić jakie jest miejsce danego dokumentu i kto w procesie obiegu dokumentów ponosi odpowiedzialność za jego bezpieczeństwo.

Przestrzeganie praw do własności intelektualnej musi być związane z  funkcjonowaniem skutecznego systemu kontroli obiegu dokumentów i upowszechniania informacji. Bardzo często przedsiębiorstwo traci bowiem swoje tajemnice handlowe w  wyniku nieuważnego czy błędnego działania pracowników. Bardzo ważną przyczyną występowania naruszeń praw własności intelektualnej jest celowe i świadome działanie pracowników związane z kradzieżą własności intelektualnej, jej nieuprawnionym udostępnieniem osobom trzecim w celu uzyskania korzyści osobistych. Działania tego typu są zbliżone do korupcji czy defraudacji (wykorzystanie aktywów w sposób niezgodny z ich przeznaczeniem) na szkodę przedsiębiorstwa. W związku z powyższym właściwym wydaje się przeanalizowanie możliwości systemu zarządzania, w tym w szczególności, systemu kontroli i monitoringu w zakresie ograniczania ryzyka wewnętrznego. 

Zaprojektowanie bezpiecznego obiegu dokumentów

 

Zasadnicze działania, które zapewniają bezpieczny obieg dokumentów wrażliwych z punktu widzenia ochrony własności intelektualnej obejmują:

  1. Ustalenie kategorii dokumentów wrażliwych, mało wrażliwych i neutralnych z punktu widzenia IP,
  2. Ustalenie kategorii osób, które mogą mieć dostęp do określonych kategorii dokumentów,
  3. Ustalenie zasad fizycznej kontroli obiegu dokumentów oraz potwierdzania korzystania z nich albo poprzez system elektroniczny albo poprzez potwierdzenia papierowe,
  4. Monitorowanie częstotliwości obiegu dokumentów wrażliwych i obserwowanie nieregularności lub nadmiernych częstotliwości w badanych okresach,
  5. Rozpoznawanie sytuacji na zewnątrz przedsiębiorstwa z punktu widzenia informacji wychodzących z przedsiębiorstwa drogą oficjalną i nieoficjalnie,
  6. Podejmowanie działań korygujących w przypadku wycieków informacji wrażliwej, w tym informowanie pracowników o wymaganiach systemu bezpieczeństwa,
  7. Okresowe sprawdzanie fizycznego zabezpieczenia informacji wrażliwych.

Zasadniczym celem systemu kontroli w przedsiębiorstwie jest zapewnienie, żeby rzeczywiste działania były zgodne z planowanymi. Zgodnie z tym podstawowym określeniem system kontroli i nadzoru zapewniać ma przestrzeganie wszystkich istniejących procedur działania. Jednak tego typu podejście wydaje się idealistyczne. Nie wszystkie działania są regulowane procedurami, a część z niech wręcz wynika z istniejącej w danej organizacji kultury organizacyjnej. Dlatego też warto proceduralne systemy ochrony informacji na temat własności intelektualnej wzmacniać pracą nad budową wysokiej kultury organizacyjnej. 

  1. Wewnętrzne umowy o poufności danych. Zapobieganie nielegalnemu kopiowaniu i sprzeniewierzeniom poprzez umowy z pracownikami i kontrahentami

Zagadnienie to zostało omówione na przykładzie norweskiej innowacyjnej firmy Thermtech, specjalizującej się w produkcji urządzeń utylizacji odpadów wiertniczych. Pomimo objęcia ochroną patentową kluczowej technologii tej firmy w głównych krajach świata: USA, Kanadzie, krajach Europy Zachodniej czy Azji, ochrona ta nie jest uważana za najlepsze i najskuteczniejsze narzędzie ochrony własności intelektualnej. Znaczenie patentów i innych form ochrony negatywnej (patenty to zastrzeżenia zakazu wykorzystania danej technologii, bez zgody właściciela), większe znaczenie posiadają metody ochrony pozytywnej.

Z reguły, przy omawianiu kwestii ochrony własności intelektualnej, szczególnie podkreśla się zagadnienie ochrony negatywnej czyli stworzenia zagrożeń dla jednostek naruszających prawa własności intelektualnej. Jednak przy tworzeniu własności intelektualnej nie zawsze celem firmy jest blokada innych jednostek ale czerpanie korzyści z upowszechniają własności intelektualnej poprzez licencjonowanie lub sprzedaż know how. W tym zakresie warto przytoczyć rozwiązania stosowane przez norweską firmę Thermtech, która zajmuje się między innymi projektowaniem i wdrażaniem urządzeń do usuwania zanieczyszczeń olejowych z urobku wiertniczego w przemyśle poszukiwanie ropy naftowej i gazu.

„Szczególne znaczenie w tym zakresie odgrywają porozumienia o poufności (confidentiality agreements). Zawierane są one z pracownikami, licencjobiorcami, klientami (nabywcami urządzeń) oraz podwykonawcami urządzeń. Porozumienia te nakazują osobom, które je zawarły zachowanie poufności w zakresie szczegółów technologii, szczegółów budowy urządzeń, np. zakaz udostępniania osobom trzecim rysunków technicznych oraz nakazują informowanie Thermetchu o wszelkich formach naruszeń praw patentowych czy licencyjnych przez osoby trzecie. System ten doprowadza to tego, że większość partnerów biznesowych Thermetechu przykłada wagę do wypełnienia tych standardów a ponadto informują oni Thermetech o zaobserwowanych przez nich próbach naruszeń praw technologicznych. Dla kontroli skuteczności ochrony dokumentacji technicznej szczególne znaczenie posiadają tego typu umowy z klientami (zarówno licencjobiorcami, jak i nabywcami urządzeń). 

Zapobieganie naruszeniom ze strony klientów i kontrahentów

System ochrony własności intelektualnej (…) może być uzupełniony poprzez system ochrony własności intelektualnej wobec klientów i kontrahentów. (…) W praktyce operacyjnej firmy zdarzały się takie sytuacje, w których firma wydała licencję na wytworzenie dwóch urządzeń a licencjobiorca wytworzył trzecie bez ponoszenia opłat licencyjnych. Po ustaleniu tego zdarzenia Thermetech wyperswadował klientowi tego typu postępowanie i doprowadził do zapłacenia przez niego opłat licencyjnych. Niestety początkowo poszkodowana firma była zmuszona wystąpić z powództwem sądowym. Następnie doprowadzono do porozumienia. (…)

W ramach swojej polityki licencyjnej Termtech zabrania modyfikowania dostarczanych przez siebie urządzeń czy technologii, w której to modyfikacji ulega wykorzystanie mechanizmu podgrzewania opartego na tarciu jako źródle ciepła. Zakaz dotyczy zarówno licencji na produkcję urządzeń jak i modyfikowania samych urządzeń. Firma stosuje również user license agrement (porozumienie z użytkownikiem licencji), które zabrania odsprzedaży urządzeń kolejnemu użytkownikowi bez kolejnej licencji. Tego typu rozwiązania umowne zabezpieczają interesy prawne firmy w sposób dość skuteczny. 

Zachęty do zgłaszania innowacji przez pracowników

Strategia zarządzania własnością intelektualną powinna również zawierać zachęty do zgłaszania innowacji przez pracowników, które bronią ich interesów oraz tworzą racjonalny system podziału korzyści pomiędzy przedsiębiorstwo a  pracownika – wynalazcę. Przykładowo przedsiębiorstwo Thermtech AS zapewnia pomoc w skonstruowaniu umowy z pracownikiem w zakresie wspólnej ochrony wynalazku, jak i eksploatacji płynących z niego korzyści. Według filozofii firmy ten typ zabezpieczenia powoduje, że pracownicy chętnie zgłaszają się z propozycjami nowych udoskonaleń (czy usprawnień) zarówno urządzeń jak i metod, ponieważ mogą liczyć na korzyści w postaci udziału w opłatach licencyjnych. Z drugiej strony osobiście zainteresowani są jak najściślejszą ochroną tych wartości w przedsiębiorstwie. Tego typu rozwiązania chronią też przed wyciekiem danych, nieuprawnionym dostępem osób trzecich do tajemnic handlowych firmy, w tym zwłaszcza do dokumentacji i know how. Warto rozważyć ten typ ochrony, tj. ochrony przez rynek, w drodze umów cywilnych zobowiązujących strony do określonych zachowań, a z drugiej strony zachęcających je do podejmowania działań związanych z realizacją interesu przedsiębiorstwa w zakresie rozwoju i ochrony własności intelektualnej.” 

7.Wytyczne w zakresie formułowania strategii ochrony własności intelektualnej przez małe przedsiębiorstwo

 

  1. Małe i średnie firmy powinny ocenić na ile dotyczy ich ryzyko naruszenia własności intelektualnej,
  2. Jeżeli określone przejawy tego ryzyka da się chronić za pomocą patentów, rejestracji znaków towarowych czy wzorów przemysłowych to sprawy te najlepiej wykona radca patentowy zakontraktowany do konkretnych spraw,
  3. W zakresie ochrony tajemnicy handlowej, przemysłowej czy biznesowej małe przedsiębiorstwo powinno dokonać spisu spraw, informacji, procedur czy innych elementów zarządzania przedsiębiorstwem, które posiadają bezpośrednią zdolność wpływania na przychody czy zyski firmy,
  4. Wszystkie elementy wpływające na własność przedsiębiorstwa powinny podlegać ochronie przed nielegalnymi działaniami, które mogłyby być podjęte przez pracowników, menedżerów lub osoby z zewnątrz,
  5. Działania z zakresu ochrony powinny być spisane i przypisane do obowiązków konkretnych pracowników. Pracownicy ci powinni otrzymywać zadania i raportować wyniki podejmowanych działań kierownictwu firmy,
  6. Pracownicy firmy powinni być włączeni w ochronę własności intelektualnej przedsiębiorstwa a odnoszone przez przedsiębiorstwo korzyści w tym zakresie powinny być współdzielone z aktywnymi pracownikami,
  7. W regularnych okresach czasu warto wykonywać audyt w zakresie przestrzegania prawa własności intelektualnej przez przedsiębiorstwo oraz dokonywać oceny zagrożenia naruszenia własności intelektualnej własnego przedsiębiorstwa,
  8. Wyniki audytów i ocen powinny być włączone w skorygowany system zarządzania firmą, w celu zwiększenia jej sprawności działania i bezpieczeństwa.

O autorze:

dr hab. Przemysław Kulawczuk

profesor Uniwersytetu Gdańskiego; specjalizuje się w badaniach nad przedsiębiorczością, systemami podatkowymi, CSR, modelami biznesowymi oraz zieloną gospodarką; autor lub współautor wielu monografii w tym m.in.: Przedsiębiorczość intelektualna i technologiczna XXI wieku, Wpływ społecznej odpowiedzialności biznesu i etyki biznesu na zarządzanie przedsiębiorstwami, Wpływ oddziaływań behawioralnych na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, a także ponad 200 artykułów naukowych, raportów i opracowań;  ma ponad 20 letnie doświadczenie w zakresie doradztwa dla biznesu; przez wiele lat kierował Polsko-Amerykańskim Ośrodkiem Doradztwa dla Małych Przedsiębiorstw, a następnie Instytutem Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym.