dr hab. Przemysław Kulawczuk
Informacja miesięczna o sytuacji finansowej w Polsce na 9 grudnia 2021
Portal StartPL przedstawia pierwszą z miesięcznych informacji na temat sytuacji finansowej w Polsce, która posiada wpływ ma warunki dla rozwoju przedsiębiorczości. Informacja ta wykorzystuje dostępne dane pierwotne przygotowywane zasadniczo przez Narodowy Bank Polski, Główny Urząd Statystyczny czy Biuro Informacji Kredytowej, a także inne organizacje. W raporcie każdorazowo podajemy źródło danych.
Cena pieniądza
Stopy procentowe Narodowego Banku Polskiego
Poniżej podano stopy procentowe Narodowego Banku Polskiego według stanu na 6 listopada 2021 roku. Stopy te nazywane są stopami ostatniej instancji ponieważ bardzo rzadko NBP z nich korzysta. Jednocześnie stopy te pełnią rolę sygnałów makroekonomicznych ponieważ ich zmiany wskazują na sentyment NBP w zakresie kierunku polityki monetarnej. W okresie ostatnich miesięcy NBP dwukrotnie podniósł stopy procentowe. Stopa referencyjna wzrosła z poziomu 0,10% do 1,75% (Stopa referencyjna to wskaźnik rentowności bonów pieniężnych emitowanych przez Narodowy Bank Polski w trakcie operacji otwartego rynku, takich jak: zakup lub sprzedaż krótkoterminowych (7-dniowych) bonów pieniężnych na rynku międzybankowym. ). W relacji do inflacji stopy te są bardzo niskie, co oznacza, że NBP prowadzi politykę ujemnych realnych stóp procentowych (w relacji do inflacji). W tej sytuacji depozytariusze dofinansowują właścicieli bonów pieniężnych, którzy otrzymują kredyt z ujemną realną stopą procentową. Oznacza to, że Państwo otrzymuje dofinansowanie ze strony depozytariuszy za pośrednictwem NBP.
Oprocentowanie depozytów i kredytów w bankach charakteryzuje się bardzo dużym zróżnicowaniem. Pomimo wzrostu inflacji oprocentowanie nominalne depozytów ludności i przedsiębiorstw pozostaje na poziomie zbliżonym do zera. Oznacza to, że depozytariusze są zmuszeni akceptować wysokie realnie ujemne stopy procentowe równe w przybliżeniu stopie inflacji. Średnia stopa oprocentowania kredytów dla ludności zaczęła rosnąć, począwszy od czerwca 2021 roku i w październiku 2021 roku przekroczyła 5,21%. Koszt oprocentowania nie jest jednak jedynym kosztem kredytu, na który składają się różne prowizje i opłaty. Średnie oprocentowanie kredytów dla przedsiębiorstw w październiku 2021 roku sięgało niemal dwóch procent, ale i tutaj występowały prowizje i opłaty. Dlatego oprocentowanie przedstawione w tabeli 1 należy traktować nie jak pełny koszt kredytu ale jako koszt kredytu w zakresie oprocentowania.
Oprocentowanie kredytów gospodarstw domowych obejmuje oprocentowanie kredytów hipotecznych i oprocentowanie kredytów konsumpcyjnych. To drugie jest z reguły niemal dwukrotnie wyższe niż oprocentowanie hipoteczne. Poniżej przedstawiono dane na temat inflacji w zakresie cen towarów konsumpcyjnych (CPI) i produkcyjnych (PPI).
Inflacja
Dane zawarte w tabeli wskazują, że począwszy od marca 2021 ceny dóbr i usług konsumpcyjnych systematycznie rosną i w październiku tempo ich wzrostu sięgnęło 6,8%. W tym samym czasie ceny towarów produkcyjnych wzrosły aż o 11,8% rok do roku w październiku 2021 roku. Wzrost wskaźnika PPI oznacza wzrost cen produkcyjnych produktów przemysłowych i w przeważającej mierze wynika z wpływu inflacji kosztowej (wzrostu cen surowców i paliw) a w mniejszym stopniu z czynników popytowych. Zagrożenie przeniesienia się wskaźnika wzrostu towarów produkcyjnych na ceny konsumpcyjne jest oczywiste i może sprowadzić wzrost wskaźnika CPI (cen konsumpcyjnych) w pobliże dziesięciu procent w przeciągu 3-4 miesięcy.
Reasumując, pomimo rosnącej inflacji zarówno w zakresie cen konsumpcyjnych jak i produkcyjnych utrzymuje się w Polsce niska cena pieniądza a realne stopy procentowe (uwzględniające inflację) są ujemne. Ponieważ największym dłużnikiem jest Państwo, to depozytariusze finansują poprzez banki to zadłużenie, tracąc bardzo na ujemnych realnych stopach procentowych. Cena pieniądza obrazuje stan głębokiej nierównowagi rynku pieniężnego wytwarzanej przez administracyjnie utrzymywane niskie stopy procentowe.
Emisja pieniądza
Agregat M0 oznacza gotówkę w obiegu poza kasami banków plus depozyty banków komercyjnych w banku centralnym. Agregat M1 oznacza M0 plus rachunki bieżące i płatne na żądanie. Agregat M2 obejmuje M1 plus depozyty o pierwotnym terminie zapadalności do 2 lat oraz depozyty z terminem wypowiedzenia do 3 miesięcy o niedużej utracie wartości w przypadku ich zerwania.
Analiza danych o emisji pieniądza w poszczególnych miesiącach roku 2021 wskazuje, że emisja gotówki mocno przystopowała w październiku 2021 roku i na przestrzeni dziesięciu miesięcy zasoby gotówki w obiegu wzrosły o 5,9%, agregatu M1 wzrosły o 10,2% ,a agregatu M2 o 6,5%. Dane te można interpretować w ten sposób, iż nie obserwuje się żadnych działań polityki monetarnej, które mogłyby stymulować inflację wywołanych przez bank centralny oraz, że wzrost emisji agregatu M2 odpowiadał stopie wzrostu cen konsumpcyjnych (6,8%) i był zdecydowanie niższy niż wzrost cen towarów produkcyjnych (11,8%). W październiku znacząco wzrosła wartość rachunków bieżących, a spadła wartość gotówki w obiegu i depozytów krótko i średnio terminowych. Sytuacja ta może odzwierciedlać niepewność w gospodarce i w gospodarstwach domowych w zakresie oczekiwania na mające wkrótce nastąpić podażowe szoki cenowe dotyczące energii i paliw. Jeżeli to przewidywanie miałoby się sprawdzić, to płynny pieniądz bezgotówkowy będzie dalej rósł, aby sprostać znacząco wyższym kosztom energii.
Ponadto element niepewności wzmacnia niekorzystny wpływ reform podatkowych Polskiego Ładu, według których duża część gospodarstw domowych może spodziewać się negatywnych skutków podwyżek podatków. Czynnik ten może wpływać na zwiększenie działań przezornościowych ludności i biznesu i stymulować gromadzenie środków z przeznaczeniem na ewentualne podwyżki podatków. Gromadzenie środków z przeznaczeniem ich na oczekiwany szok cenowy w zakresie podatków będzie studziło popyt konsumpcyjny, co może hamować tempo wzrostu cen konsumpcyjnych.
Zwiększenie niepewności z powodu tych czynników będzie w sposób oczywisty hamowało inflację popytową. Nie zmienia to jednak ogólnej oceny w zakresie negatywnego wpływu zewnętrznej inflacji kosztowej na poziom cen konsumpcyjnych w Polsce.
Równowaga zewnętrzna państwa
Jednym z najbardziej charakterystycznych objawów sytuacji Polski w zakresie równowagi zagranicznej jest kształtowanie się kursów walutowych. Poniżej zamieszczono wykresy kształtowania się kursu złotego do euro i dolara USA w ciągu ostatniego miesiąca. Warto podkreślić, iż pomimo rosnących systematycznie cen surowców energetycznych w 2021 roku kurs złotego do euro kształtował się do początków listopada na poziomie około 4,60 zł/euro, a kurs złotego wobec dolara był pochodną zmian kursu tej waluty do euro. Około 10 listopada rozpoczęła się spekulacja na zniżkę kursu walut rynków wschodzących, która dotyczyła również złotego. Po około trzech tygodniach sytuacja wróciła do punktu wyjścia. Obecnie trudno wyrokować czy utrzyma się presja na obniżenie kursu złotego, jednak oprócz rosnącego deficytu w obrotach bieżących, wynikającego z rosnących cen paliw, nie funkcjonują inne mocne czynniki prowadzące do nierównowagi zewnętrznej.
Bilans płatniczy
Poniżej zaprezentowano wyniki za ostanie dwanaście miesięcy, którymi dysponował NBP pod koniec listopada 2021 roku. Przeanalizowano sytuację w zakresie rachunku bieżącego bilansu płatniczego, wychodząc z założenia, że rachunek ten posiada bezpośredni wpływ na sytuację ekonomiczną Polski.
Wyniki skumulowane za analizowany okres wskazują na występowanie dodatniego salda w obrotach towarowych, ale miesięczne dane w zakresie salda obrotów towarowych za wrzesień 2021 wykazują deficyt. Skala tego deficytu nie jest duża, jednak pojawia się systemowy czynnik budowy deficytu obrotów towarowych, jakim są rosnące ceny paliw (ropa naftowa i gaz ziemny) oraz wewnętrzny czynnik: planowanie i budowę mocy energetycznych opartych na gazie ziemnym z importu. Wzrost cen paliw oparty na czynnikach zewnętrznych wpływa na racjonalizację wydatków oraz na wzrost zainteresowania bardziej oszczędnymi metodami transportu czy produkcji. Natomiast reorientacja z węgla (krajowego) na gaz ziemny (z importu) jest niebezpiecznym czynnikiem podważającym długookresowo równowagę bilansu płatniczego. Dotychczasowe okresowe negatywne salda w bilanse towarowym były równoważone dodatnim saldem usług. To saldo jest dalej dodatnie, ale już w najbliższej perspektywie zarysowują się ryzyka związane z protekcjonizmem w zakresie transportu samochodowego ciężarowego w Unii Europejskiej. Istnieje więc jasna możliwość, że dodatnie saldo usług z czasem będzie zmniejszało się.
Porównanie sald w zakresie dochodów pierwotnych z 2020 i 2021 roku pokazuje na dynamiczny wzrost deficytu. Pozycja ta obejmuje zasadniczo transfery wynagrodzeń za granicę oraz transfery zagraniczne w zakresie dochodów z inwestycji zarówno bezpośrednich, jak i portfelowych. Wzrost wynagrodzeń pracowników zagranicznych w Polsce w zasadniczym stopniu wpływa na skalę tego deficytu. Saldo dochodów wtórnych jest również negatywne. W pozycji tej występują transfery osobiste i pozostałe transfery, które obejmują kilkadziesiąt szczegółowych pozycji. W tej dziedzinie podobnie jak przy dochodach pierwotnych Polska notuje deficyt. Warto zauważyć, że pozycja ta z pozycji mało ważnej staje się coraz bardziej ważąca w bilanse obrotów bieżących, niestety od strony niekorzystnej. Resumując, sytuacja w zakresie równowagi zewnętrznej Państwa jest niezła, ale niestety zarysowują się niekorzystne tendencje rosnących deficytów w obrębie dochodów pierwotnych i wtórnych, rośnie zagrożenie pogorszenia korzystnego salda usług a ponadto funkcjonują czynniki w zakresie polityki energetycznej (moce energetyczne na gaz ziemny), które będą powodowały systemowe narastanie deficytu obrotów towarowych.
Akcja kredytowa
Termin akcja kredytowa mówi nie o wartości udzielonych kredytów, ale o skumulowanej wartości portfela kredytowego w należnościach banków na koniec danego okresu. Termin ten obejmuje spłaty kredytów oraz udzielenie nowych kredytów, czasami kapitalizację odsetek i inne elementy, które składają się na narastanie lub zmniejszanie się zadłużenia kredytowego. W tabeli 5. przedstawiono informacje na ten temat w odniesieniu do całego sektora prywatnego, przedsiębiorstw, gospodarstw domowych oraz w zakresie kredytów mieszkaniowych oraz konsumpcyjnych.
Dane z tabeli 5 pokazują wzrost ogólnego zadłużenia sektora prywatnego na przestrzeni dziesięciu miesięcy o 4,07 %. W tym czasie kredyty dla przedsiębiorstw wzrosły o 2,62 %, kredyty dla gospodarstw domowych o 4,79 %. W obrębie kredytów dla ludności kredyty mieszkaniowe wzrosły o 5,62 % a kredyty konsumpcyjne o 4,63 %. Te wzrosty, biorąc pod uwagę pandemiczny rok 2020, nie są jakieś specjalnie wysokie i trudno na ich podstawie sądzić o ich istotnym wpływie inflacyjnym. Należy zwrócić uwagę, że akacja kredytowa do ludności jest ponad dwukrotnie większa niż akacja kredytowa do przedsiębiorstw. W akcji kredytowej dla ludności dominują kredyty mieszkaniowe, które są większe niż wszystkie kredyty dla przedsiębiorstw. W Polsce relacja zadłużenia sektora prywatnego w bankach do PKB jest stosunkowo niska. W 2020 roku nominalny PKB Polski wyniósł około 2 323,9 mld złotych. Całe zadłużenie kredytowe sektora prywatnego w bankach do PKB dało relację około 51%. Relacja ta jest kilkukrotnie niższa w Polsce w porównaniu do krajów rozwiniętych, w tym takich, jak: Chiny, USA Niemcy, Wielka Brytania, Dania itp.
W tabeli 6 przedstawiono dane na temat stanów zadłużeń kredytowych w zakresie kredytów operacyjnych oraz inwestycyjnych w podziale na przedsiębiorstwa duże (PD) oraz małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP).
Na przestrzeni dziesięciu miesięcy kredyty operacyjne dla dużych przedsiębiorstw wzrosły o 19,62%, natomiast kredyty inwestycyjne w tej grupie o 5,48 %. W grupie przedsiębiorstw zaliczanych do MSP odpowiednie wielkości wynosiły odpowiednio 1,80 % i -5,75%. Z danych tych zdecydowanie wynika, że o ile duże przedsiębiorstwa znacząco zwiększyły swoje zaangażowania kredytowe w zakresie kredytów operacyjnych, to obserwacja ta nie znajduje potwierdzenia w odniesieniu do sektora MSP. Ponadto, duże przedsiębiorstwa na przestrzeni 10 miesięcy o 5,48% zwiększyły inwestycje, ale trzeba wziąć pod uwagę, że to wielkości nominalne i przy inflacji produkcyjnej 11,8% (PPI) te wielkości oznaczają spadek realnej wartości inwestycji. W przypadku sektora MSP zanotowano nominalny spadek kredytów inwestycyjnych o 5,75%. Te dane wskazują na coraz trudniejszą sytuację sektora MSP w Polsce. Jeżeli te tendencje miałby się dalej umacniać to sytuacja w sektorze MSP może stać się bardzo niekorzystna.
W tabeli 7 przedstawiono dane na temat kredytów z utratą wartości, co oznacza kredyty na których banki osiągają straty w podziale na kredyty dla dużych przedsiębiorstw, małych i średnich przedsiębiorstw, w zakresie kredytów mieszkaniowych oraz w zakresie kredytów konsumpcyjnych.
O ile dane na temat akcji kredytowej do MSP stają się coraz bardziej alarmistyczne, to na szczęście nie można tego powiedzieć o dynamice kredytów z utratą wartości. Kredyty tego rodzaju to z reguły kredyty nieregularne, kredyty częściowo lub całkowicie nie do odzyskania czy wreszcie kredyty całkowicie utracone. Dynamika kredytów z utratą wartości miała charakter negatywny, przy czym w przypadku dużych przedsiębiorstw spadek wyniósł 4,23%, a w przypadku małych przedsiębiorstw spadek wyniósł 11,14%. W grupie kredytów dla ludności dynamika złych kredytów była lekko pozytywna w grupie kredytów mieszkaniowych i wyniosła 1,76%. Dynamika w zakresie złych kredytów konsumpcyjnych wyniosła – 3,78%. Dane te wskazują, że dynamika złych kredytów nie przekraczała inflacji i była w większości analizowanych kredytów negatywna.
O autorze:
dr hab. Przemysław Kulawczuk
profesor Uniwersytetu Gdańskiego; specjalizuje się w badaniach nad przedsiębiorczością, systemami podatkowymi, CSR, modelami biznesowymi oraz zieloną gospodarką; autor lub współautor wielu monografii w tym m.in.: Przedsiębiorczość intelektualna i technologiczna XXI wieku, Wpływ społecznej odpowiedzialności biznesu i etyki biznesu na zarządzanie przedsiębiorstwami, Wpływ oddziaływań behawioralnych na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, a także ponad 200 artykułów naukowych, raportów i opracowań; ma ponad 20 letnie doświadczenie w zakresie doradztwa dla biznesu; przez wiele lat kierował Polsko-Amerykańskim Ośrodkiem Doradztwa dla Małych Przedsiębiorstw, a następnie Instytutem Badań nad Demokracją i Przedsiębiorstwem Prywatnym.